Dünya’ya en yakın gökcismi Ay’dır. Ay yalnızca gecelerimizi aydınlatıp güzelleştirmez. Tarih boyunca bütün toplumların kültüründe önemli bir yeri olmuştur. Bugün de hâlâ Dünya üzerinde her gün önemli etkileri olur. Bu etkilerin başında da medcezir (gelgitler) gelir. Uydumuz Ay’ın yeryüzündeki okyanus sularını etkilemesiyle oluşan gelgit olayına ilişkin biraz bilgi edinmeye ne dersiniz?
Medcezir (Gelgit) Nedir?
Okyanus kıyıları boyunca deniz suyunun düzenli olarak yükselmesi ve alçalması medcezir (gelgit) olarak bilinir. Gelgitte kıyı boyunca deniz suyu yavaşça çekilir, sular sığlaşır, bazı yerlerde deniz tabanı ortaya çıkar. Gelgitin bu evresine “git” ya da “cezir” denir. Bir süre sonra sular yavaş yavaş geri gelmeye, yükselmeye başlar. Gelgitin bu evresine “gel” ya da “med” denir.
Türkiye’nin çevresindeki denizler iç deniz olduğu için gelgit aralığı azdır. Bu nedenle, Türkiye kıyılarında gelgitin etkisi hissedilmez.
Yalnızca Akdeniz değil, Baltık Denizi, Karadeniz ve Hazar Denizi de gelgitten çok az etkilenir.
Ay’ın Etkisi
Ay hacim olarak Dünya’nın yaklaşık 50’de biri, kütle olarak da 81’de biri kadardır. Dolayısıyla Dünya’nın, Ay’ın üzerinde büyük bir kütleçekim etkisi vardır. Bu kütleçekim etkisi nedeniyle Dünya, Ay’ı kendisine bağlı tutar. Ay oluşumundan bugüne dek, yaklaşık 4,5 milyar yıldır sürekli Dünya’nın çevresinde dönmüştür ve hâlâ da döner. Ancak Ay’ın da Dünya üzerinde kütleçekim etkisi vardır. Gerçi bu etki Dünya’nınkinden çok daha küçüktür; ama yine de Dünya’mızı etkiler.
Medceziri, Ay’a bağlayan ilk kişi MÖ 190-150 yılları arasında yaşamış Eski Yunan astronomu Seleukialı Seleukos’tur.
Dünya’nın yüzeyinin yüzde 71’i okyanuslarla yani suyla kaplıdır. Ay’ın kütleçekim etkisi okyanus suları üzerinde olur. Ay, suları kendisine doğru çeker. Dolayısıyla okyanuslar Ay’ın olduğu yöne doğru ve de (Dünya’nın öte yanında) tam tersi yöne doğru kabarır. Bu kabarma yani su düzeyinin yükselmesi okyanusun ortasında yaklaşık 1 metreyi bulur.
Ay her gün önceki güne göre yaklaşık 50 dakika geç doğar. Dolayısıyla gelgitler önceki güne göre 50 dakika geç olur; çünkü Ay Dünya’nın çevresinde yer değiştirir.
Gelgit olayındaki sürtünmelerden dolayı Dünya’nın eksenindeki dönme hızı azalır. Yani günler yavaş yavaş uzar. Ama bu uzama çok çok küçüktür: yüz yılda 0,0016 saniye.
Güneş’in Etkisi
Güneş; Dünya’ya Ay’ın yaklaşık 400 katı (150 milyon kilometre) daha uzaktır. Ama Güneş’in kütlesi öyle büyüktür ki (Ay’ın kütlesinin yaklaşık 27 milyon katı) o uzaklıktan bile Dünya’daki suların üzerinde etkisi olur. Yani Güneş de aslında gelgite yol açar. Ama sular üzerinde Ay’ın etkisinin yaklaşık yüzde 50’si kadar etkisi olur.
Kabaran Gelgit
Dolunay evresinde (Ay bütün olarak göründüğünde) ya da yeniay evresinde (Ay hiç görünmediğinde) Dünya, Ay ve Güneş aynı hizada olur. Hem Ay’ın hem de Güneş’in kütleçekim etkileri, okyanus sularını en güçlü şekilde yükseltir. Bu gelgite “kabaran gelgit” denir.
Cılız Gelgit
Ay ilk dördün evresinde (Ay’ın bir yarısı görünürken) ya da son dördün evresinde (Ay’ın öteki yarısı görünürken) Ay ile Güneş, Dünya’ya göre 90 derecelik açıyla konumlanmış durumda olur. Ay’ın suları kendine en güçlü çektiği yerlerde Güneş suları en az çekiyordur ve Güneş’in suları en güçlü çektiği yerlerde de Ay suları en az çekiyordur. Bu durumda suların yükselmesi çok olmaz. Bu gelgite “cılız gelgit” ya da “ölü gelgit” denir.
Normalde ayda iki kabaran gelgit ve de iki cılız gelgit olur. Bunları belirleyen şey Ay’ın evreleridir.
Kabaran gelgit ile cılız gelgitin arasında 7 gün olur. Her ikisi de ayda (4 haftada) iki kez gerçekleşir.
Medcezir Aralığı
Dünya’nın yüzeyi pürüzsüz değildir. Çok değişik şekilleri olan kıtalar vardır. Ayrıca okyanusların derinliği de her yerde aynı değildir hatta çok farklıdır. Bu etkenler nedeniyle gelgit her yerde değişik şekilde yaşanır. Gelgitin iki evresi (gel ile git) arasındaki deniz düzeyi farkına “gelgit aralığı” denir. Gelgit aralığı bulunulan konuma, denizin derinliğine, Güneş’in ve Ay’ın konumlarına bağlı olarak değişir. Açık okyanusta gelgit aralığı tipik olarak 1 metre dolayındadır. Bununla birlikte gelgit aralıkları kıyıya yakın yerlerde çok daha büyük olabilir. En büyük gelgit aralığı Kanada’daki Fundy Körfezi kıyısındadır. Burada gelgit aralığı 16 metre kadar olabilir.
