Yerkabuğu çeşitli kayalardan oluşur. Dünyamızı şekillendiren rüzgar, su, buzullar, sıcaklık ve basınç gibi etmenler bu kayaların şekillerini ve türlerini zamanla (çok uzun zamanla) değiştirir. Bütün kayalar minerallerden meydana gelir. Bazıları bir, bazıları birçok, çoğunluğu ise birkaç mineralden oluşur. Kayaları ve mineralleri inşaattan tarıma sanayiden enerji üretimine kadar hemen her alanda kullanırız. Dünyanın iç kesimlerinde oluşan bu doğal yapıları biraz daha yakından tanımaya ne dersiniz?
Kaya Nedir?
Doğal süreçlerde bir ya da birçok mineralden oluşan katı yığınlara “kaya” denir. Çakıl taşı gibi bazı kayalar çok küçük, bazı kayalar da çok büyük olabilir.
Kayalar üzerine çalışan bilim insanlarına "yer bilimci" (jeolog) denir.
Avustralya’nın ortasında yer alan, yükseliği yaklaşık 350 metre ve çevresi 9,4 kilometre olan devasa Uluru Kayası, Aborjinler için kutsal bir yerdir. Uluru, 500 milyon yıldan daha önce oluşmuş kumtaşından tortul bir kayadır.
Görsel kaynağı: stock.adobe.com (ronnybas )
Kaya Tipleri
Çok değişik kaya tipleri vardır. Ancak jeologlar kayaları oluşumlarına göre üç temel grupta toplar:
2020 yılında yapılan ayrıntılı hesaplara göre, Eylül 1969’da Avustralya’ya düşen ve yaklaşık 100 kilo ağırlığındaki Murchison Meteoriti 7 milyar yaşındadır. Bu meteorit, Güneş Sistemi’nin oluşmasından 2,5 milyar yıl önce oluşmuş bir kaya parçasıdır.
Dünyanın en yaşlı kayaları 4 milyar yaşındadır.
Püskürük Kayalar
Yanardağ etkinliği sırasında yüzeye çıkan magmanın (yüzeyde artık ona “lav” denir) zamanla soğuyup katılaşarak oluşturduğu kayalara “püskürük kayalar” ya da “volkanik (magmatik) kayalar” denir. Bu tür kayaların başlıcaları bazalt, andezit, tüf ve obsidyendir. Yerkabuğundaki kayaların yüzde 90’ı püskürük kayalardır.
Tortul Kayalar
Kayalar zamanla rüzgar, su, buzullar ve sıcaklık gibi kuvvetlerce aşındırılır, parçalanır, ufalanır. Bu küçük parçalara “tortu (sediman)” denir. Zamanla bu tortular rüzgar, su ve diğer kuvvetler tarafından taşınır; ırmaklara, göllere ya da denizlere ulaştırılır. Buralarda biriken tortular zamanla üzerlerine gelen yeni malzemenin ağırlığıyla sıkışır ve ısınır. Çok uzun zaman sonra da katılaşıp kayalaşır. Yeryüzündeki kayaların yüzde 75’i tortul kayalardır. Yerkabuğunun da yaklaşık yüzde 8’ini oluştururlar.
Başkalaşım Kayalar
Bunlar püskürük ve tortul kayaların yeraltında sıcaklık ve basınç nedeniyle başkalaşıma uğraması sonucunda oluşmuş kayalardır. Zamanla tektonik hareketler nedeniyle yüzeye çıkarlar.
Göktaşları
Her gün yaklaşık 80 ton dolayında, irili ufaklı göktaşı Dünya’ya çarpar (düşer). Bunların çok büyük bölümü, yüksek hızlarla atmosfere girdiğinden yanarak buharlaşır. Bu sırada ortaya çıkan etkileyici ışık parlamasına “yıldız kayması” ya da “akan yıldız” (meteor) denir. Yanmasına karşın, yeryüzüne ulaşacak büyüklükteki göktaşlarının çok büyük bölümü okyanuslara düşer. Çok küçük bir bölümü de karalara düşerek parçalanır. Yeryüzüne ulaşan göktaşlarına “meteorit” denir. Bütün bu göktaşları aslında asteroitlerden kopmuş parçalardır.
Görsel kaynağı: Wikipedia (Sergio Conti)
