Kış Uykusu

Muzaffer Özgüleş

Hayır, bu yazı Nuri Bilge Ceylan’ın o ünlü filmiyle ilgili değil! Aslında bu yazı tam olarak uykuyla da ilgili değil. Aslında bazı canlıların kışın olumsuz koşullarında hayatta kalmak için buldukları zekice bir yöntemi anlatıyor. Hangi hayvanlar bu garip uykuya dalar, nasıl uyurlar, ne zaman uyanırlar? Peki, yalnızca hayvanlar mıdır kış uykusuna yatan? Gelin birlikte görelim…

Hayvanların Kış Uykusu

Kış aylarındaki dondurucu soğuklar ve yiyecek kaynaklarının iyice azalması, kimi hayvanları derin bir uykuya davet eder. Ama kış uykusu, bildiğimiz uykudan farklıdır; uzun ve derin bir uykudur bu. Canlılık etkinlikleri (metabolizma) yavaşlar, soluk alıp verme ve kalp atışı çok azalır, beden sıcaklığı düşer. Kış uykusuna yatan hayvanlar neredeyse ölü gibidirler. Bu sayede çok daha az enerji harcayarak besin bulmanın neredeyse olanaksız olduğu ayları atlatırlar.

Uykuya yatmadan önce tıka basa karınlarını doyurup şişmanlayarak vücutlarında enerji depolarlar. Sonuçta aç geçirecekleri aylar vardır önlerinde! Hayvanlar kış uykusu için önce güvenli bir yer bulur ve sonra buraya kıvrılarak yatarlar. Kış uykusuna yatan bazı hayvanların dışkı yapmak ya da biriktirdikleri yiyeceklerden yemek için bazen kısa süreli uyandıkları olur. Ama bu uzun uyku o kadar derindir ki aylar sonra, ancak havaların yeniden ılımaya başlamasıyla, tam olarak uyanırlar. İşte, size en ünlü kış uykucularından bir seçki!

Kış uykusuna yatan hayvanlar kimsenin onları bulup rahatsız etmeyeceği kuytu bir deliğe kıvrılıp uyurlar. Hatta girişi de çalı çırpıyla kapatırlar!

Ayılar

Kış uykusuna yatan en ünlü hayvan herhalde ayıdır. Ayılar, türlerine, yaşadıkları bölgenin sıcaklıklarına ve yiyecek bulma olanaklarına göre değişik uzunluklarda kış uykusuna yatarlar. Bu süre 3 ila 7 ay arasında değişir. Bu süre içinde beden ağırlıklarının yaklaşık dörtte birini kaybederler. Uykuya yatmadan önceki aylarda deli gibi yiyerek bir haftada 14 kilo almalarının nedenini şimdi anladınız mı?

Kaplumbağalar

Kaplumbağaların kış uykusu için evleri hazırdır, ama yine de kuru yaprak ve otların altına gömülmeyi yeğlerler. Bazı kaplumbağa türlerinin kış uykusu sırasında kalp atışları dakikada 5-10 arasına düşer. Oysa sizin kalbiniz normalde dakika 60-90 kez atar. Onlar, ağızdan ve burundan soluk almayı da bırakırlar! Yalnızca derilerindeki gözeneklerden oksijen alırlar.

Sümüklüböcekler

Sümüklüböceklerin de kaplumbağalar gibi yatakları hazırdır. Kış uykusu zamanı geldiğinde kabuklarının içine çekilirler, katılaşan sümüksü bir dokuyla kabuğun kapısını kapatırlar ve içerinin yeterince nemli kalmasını sağlarlar. Çok az yağmur yağan yerlerde kabuklarından hiç çıkmadan üç yıl uyudukları bile olur!

Sincaplar

Bir sincap türü olan “Arktik gelengisi”nin beden sıcaklığı kış uykusu sırasında donma sıcaklığının (0 derece) altına düşer. Bu inanılmaz bir şeydir! “Kış uykusu sırasında hayvanların beden sıcaklıkları bu kadar düşünce neden ölmüyorlar?” diye sorarsanız yanıtı şu: Beden sıcaklığı kritik bir düzeye indiğinde bir iç kontrol mekanizması devreye giriyor ve uyanıyorlar. Bir başka deyişle biyolojik saatlerinin alarmı çalıyor!

Arılar

Yazın kovanlardan çıkıp çiçekten çiçeğe konan binlerce arı kışı nasıl geçiriyor dersiniz? Onlar da bir tür kış uykusuna çekilirler. Sıcaklığı korumak için kovanın içinde ortalarına kraliçe arıyı alarak sımsıkı kümelenirler. Zorda kaldıklarında peteklerdeki balı yerler. Yoksa dışarıda ne polen toplayabilecekleri bir çiçek bulabilirler ne de soğuktan hayatta kalabilirler.

Yarasalar

Yarasalar da kış uykusuna yatan memeliler arasındadır. Bir mağara tavanından baş aşağıya sarkarlar ve geniş kanatlarıyla kendilerine adeta bir koza örerler. Kışı yiyeceksiz geçirebilirler ama su içmek için zaman zaman uyanmaları gerekir.

Yılanlar

Bu yılan tek başına kıvrılıp yatmış ama bazı yılan türleri toplu halde kış uykusuna çekilir. Sıcaklıklarını daha uzun süre koruyabilmek için bazen yüzlerce, hatta binlerce yılan bir çukurun içinde iç içe geçip birbirine dolanarak uyur.

Kurbağalar

Kış uykusundan yeni uyanmış bir kurbağa, gözleri hâlâ mahmur. Eh, kolay değil aylarca süren uykudan birden uyanıvermek.

Kirpiler

Kirpiler kış uykusu için tostoparlak olduklarında canlı mı yoksa ölü mü olduklarını anlamanız çok güçtür.

Fareler

Yukarıda sıraladığımız hayvanların farklı türleri de kış uykusuna yatar. Ve sayamadığımız daha pek çok hayvan türü: böcekler (kelebekler, eşek arıları, uğurböcekleri…), semenderler, timsahlar, kertenkeleler, hatta bir kuş türü… Daha fazlasını internetten ve kitaplardan araştırmaya ne dersiniz?

Biliyor muydunuz?

Siz kış uykusunun yalnızca bazı hayvan türlerine özgü olduğunu mu zannediyorsunuz? O halde yanılıyorsunuz! Çünkü bazı bitkiler de kış uykusuna yatar. Kışın yapraklarını döken ağaçlar aslında bir tür kış uykusuna geçerler. Çünkü kış onlar için de zordur; yapraklarda fotosentez yapılmasını sağlayan güneş ışıkları azalmıştır. Üstelik soğuk havalarda topraktaki suyun emilmesi de zorlaşır. Oysa yapraklardaki gözenekler dışarıya su vermeyi sürdürmektedir. Su kaybını azaltmak için en iyi çözüm yapraklara veda etmektir. Nasıl olsa bütün bahar ve yaz boyunca besin depolanmıştır ve baharda havaların ısınmasıyla yapraklar yeniden çıkacaktır. Çok yıllık ya da iki yıllık bitkiler –yani ömürleri ancak birkaç yıl olan otsu bitkiler– de kışın soğuğa dayanıksız olan, toprak üstünde kalan bölümlerini kaybederler. Ama bahar geldiğinde aynı köklerden yeniden yeşerirler. Örneğin beyazhindiba bu türdendir. (Buna benzer başka hangi bitkiler aklınıza geliyor?) Bazı tek yıllık otsu bitkilerse kış gelmeden önce tohumlarını üretir, sonra ölürler. Çünkü –adı üzerinde– tek yıllık bitkilerdir. Ama tohumlar kış ayları geçer geçmez hemen filizlenir. Ta ki bitki sonraki kış yeniden tohum üretip ölene kadar… İşte, bu da bir tür “kış uykusu”dur.