Günümüzde artık birçok ürünün dünyanın çeşitli yerlerinden gelmesine alıştık. Bir dükkâna girdiğimizde beğendiğimiz bir oyuncağın ya da bir elbisenin başka bir ülkede üretildiğini gösteren etiketine rastlayabiliyoruz. Peki, sofralarımızdan hiç eksik olmayan domatesin anavatanının çok uzaklarda olduğunu ve sofralarımıza gelebilmesinin çok ilginç gelişmelerin sonucunda mümkün olabildiğini biliyor muydunuz? Ama domatese gelmeden önce tarihte kısa bir yolculuğa çıkalım.
Gezegenimizin yaklaşık 4,5 milyar yıllık geçmişiyle karşılaştırıldığında insanlık tarihi kuşkusuz pek kısa kalıyor. Şunun şurasında birkaç milyon yıl öncesine dayanan geçmişimiz boyunca birçok dönüm noktasından geçtik. Yaşamımızı kolaylaştıran ilk aletleri 2,5 milyon yıl kadar önce kullanmaya başladık. 800 bin yıl kadar önce ateş yaşamımıza girdi. Yazının bulunmasından çok önce, Taş Devri’nin sonlarında yaşanan buzul çağı sırasında mağara duvarlarına resimler yapmaya başladık. Yazının bulunuşu, tekerleğin icadı, madenlerin kullanılmaya başlanması gibi birçok önemli gelişme oldu. Ancak bunlardan önce, buzul çağının ardından insanlık tarihinin en önemli dönüm noktalarından biri yaşandı: Bitki ve hayvanları evcilleştirmeye, tarım yapmaya ve yerleşik yaşama geçmeye başladık.
Yazının kullanılmaya başlanmasından önceki dönemlerin bilgilerine ulaşmamızın bir yolu, o dönemlerde tüketilen besin maddelerinin incelenmesidir. İnsanların yediği yiyecekler günlük yaşam, alışkanlıklar ve çevresel koşullara ilişkin önemli bilgiler verir. Antropoloji ve arkeoloji, geçmişte insanların nasıl yaşadığını öğrenmemizi ve anlamamızı sağlayan bilim dallarıdır. Bunlardan elde edilen bilgilere göre Neolitik Dönem’e (Yeni Taş Devri ya da Cilalı Taş Devri) kadar insanlar göçebe, avcı-toplayıcı bir yaşam sürmüşler. Bu dönemde yaşayanlar av hayvanlarının etleriyle ve doğada yetişen meyve ve sebzelerle beslenmişler. Doğada kendiliğinden yetişen yabani buğdaygilleri toplamış ve kullanmışlar.
Daha büyük, daha verimli
Evcilleştirme, bazı bitki ve hayvanların insanın tercihleri doğrultusunda geçirdiği biyolojik bir süreçtir. Evcilleşen türler insana bağımlı duruma gelir. Doğal ortamda yaşama becerilerini yitirirler. Bu nedenle evcil hayvan ve bitkilerin görünüşleri, doğadaki benzerlerinden farklıdır. Yabani örneklerine göre evcilleştirilmiş bitkilerin daha büyük tohumları, meyveleri ya da yumru kökleri olur. Buğdaygiller, baklagiller ve patlıcangiller hızlı büyür ve kolay saklanır. İlk evcilleştirilen hayvanlar da tıpkı bitkilerde olduğu gibi insanlara bazı avantajlar sağlayan türler arasından seçilmişti. Evcilleşmiş hayvanlar yabani benzerlerine göre daha çok süt, et ve yün veriyorlardı.
Mısırın, teosinte adlı bitkiden evcilleştirildiği tahmin ediliyor. İlk evcilleştirildiği dönemden bugüne gelene kadar mısırın boyutları çok büyümüştür.
Bereketli Hilâl
Tarıma geçişin ilk örneklerine, günümüzden 12 bin yıl ile 14 bin 500 önce Bereketli Hilâl’de rastlanır. Tarihçiler Zagros Dağları’nın batısındaki vadi ve yamaçlarla Kuzey Mezopotamya’nın dağlık kesimleri ve Anadolu yaylasının güneyinden oluşan bölgeye “Bereketli Hilâl” der. Evcil bitkiler günümüzden 11-12 bin yıl önce ve evcil hayvanlar da yaklaşık 10 bin yıl önce bu bölgede görülmeye başlandı. Dünya’nın başka hiçbir yerinde bu kadar erken bir dönemde evcilleştirme örneklerine rastlanmaz. Amerika kıtalarındaysa Meksika ve Kuzey Peru’da rastlanan evcil kabak örnekleri 9-10 bin yıllık.
Bereketli Hilâl, 18 bin yıl önce buzul çağının zirvesinin yaşandığı dönemlerde günümüzden 6-8 derece daha soğuk ve daha kuraktı. Zaman içinde sıcak ve kurak yazları, yağışlı ve serin kışları ile bildiğimiz Akdeniz iklimi ortaya çıktı. İklimde yaşanan bu dönüşüm, Bereketli Hilâl’in bitki örtüsünü çok değiştirdi. Özellikle buğday ve arpa gibi kurak yazlara uyum sağlayabilen büyük tohumlu, küçük, bir yıllık bitkiler ortaya çıktı. Toplanmasının ve saklanmasının kolay olması, yaygın olarak bulunması ve proteince zengin olması nedeniyle buğday ve arpa evcilleştirilen ilk bitkilerden oldu. İnsanların ilk evcilleştirdiği koyun, keçi, domuz ve bazı büyükbaş hayvanlar ile yabani buğdaygillerin doğal yaşam alanları 600-900 metre rakımlı bu topraklardı.
Meyve ve sebzelerin dünyaya dokuz ayrı bölgeden yayıldığı kabul ediliyor:
- Çin
- Hindistan
- Çinhindi ve Malay takımadaları Güneydoğu Asya (Kuzeybatı Hindistan)
- Afganistan, Tacikistan, Özbekistan ve Tanrı Dağları’nın batısı
- Yakın Doğu (Anadolu, Kafkasya, İran ve Türkmenistan platoları)
- Akdeniz kıyıları
- Afrika (Etiyopya, Eritre ve Somali’nin bir bölümü)
- Güney Meksika ve Orta Amerika
- Güney Amerika (a- Peru, Ekvador, Bolivya; b- Güney Şili; c- Brezilya, Paraguay)
Dünyada artan nüfus yiyeceklerin anavatanları dışında da gittikçe daha çok yetiştirilip tüketilmesine neden oldu. Tüccarlar ve kâşifler dünyanın dört bir yanına dağıldılar. Deniz yollarının kullanılmaya başlanması yeni tohumların da taşınmasını sağladı. Geniş alanlara yayılan devletler ve imparatorluklar da meyve ve sebzelerin yer değiştirmesinde çok etkili oldu. Örneğin Roma İmparatorluğu’nda sebze ve meyveler çok geniş bir alan içinde yer değiştiriyordu. Avrupa kökenli olmayan birçok sebze ve meyve, Roma İmparatorluğu aracılığıyla Avrupa’ya ve İngiltere’ye yayıldı. Eski Mısır ve Yunan uygarlıklarının da bu süreçte büyük payları oldu. Bir başka önemli etken, Arapların 8. yüzyıldan itibaren Avrupa’ya geçişiydi. Çin, Hindistan ve İran üzerinden Araplara ulaşan ıspanak ve patlıcan gibi sebzeler, onların eliyle Avrupa’ya taşındı. Eskidünya’da gerçekleşen bu hareketler, 15. yüzyılda İspanyolların, Amerika’yı keşfiyle yeni bir boyut kazandı. O zamana kadar birbirlerine yabancı olan bu iki dünya arasında birçok ürünün alışverişi yapılmaya başlandı. Avrupa’dan çeşitli yiyecekler Yenidünya’ya taşınırken Amerika’ya özgü patates, fasulye, domates, mısır, biber, bal kabağı gibi çok yakından tanıdığımız yiyeceklerin yanı sıra, ananas ve avokado gibi tropik meyveler de Eskidünya’ya taşındı.
Bazı tarım ürünlerinin tarih içindeki yolculukları
Meyveler, sebzeler ve tahıllar bir zamanlar yalnızca ilk evcilleştirildikleri bölgelerde yetiştiriliyordu. Dünyanın değişik bölgelerinde yaşayan insanlar arasındaki ilişkiler arttıkça tarım ürünleri de doğal koşulların elverdiği her yerde yetiştirilir oldu.
Domates
Avrupa’ya 16. yüzyılda Güney Amerika’dan İspanyollar tarafından getirildi. Aztek dilinde “tomatl” yuvarlak ve olgun anlamına geliyordu.
Fasulye
Başlıca yiyeceklerimizden biri olan fasulyenin Eski Dünya'ya (Avrasya ve Afrika) taşınması ancak İspanyolların Yeni Dünya'yı (Kuzey Amerika ve Güney Amerika) keşfinden sonra oldu.
Muz
Avcı-toplayıcı toplulukların yiyeceklerindendi. MÖ 500’de Hindistan’da vardı. Büyük İskender’in ordusu tarafından Batı’ya taşındı. MÖ 200’de Çin’e ulaştı. Araplar aracılığıyla Madagaskar’a, oradan da Afrika’ya yayıldı. 16. yüzyılda Portekizliler Yeni Dünya'ya (Kuzey Amerika ve Güney Amerika) taşıdı.
Üzüm
MÖ 4.000’den beri bilinir. Eski Yunan ve Roma’da revaçtaydı. Eski Mısır, üzümü büyük miktarlarda yetiştiren ilk uygarlıktı.
Havuç
Eski Mısır, sonra Eski Yunan ve Roma’da yetiştiriliyordu. Daha sonra Araplara geçti. 16. yüzyıla kadar havuç turuncu değildi (siyah, sarı, mor ya da beyazdı). Turuncu rengini Hollanda’da aldı.
Limon
MÖ 2.000'de Çin’de biliniyordu. Sonra Ortadoğu’ya ulaştı. Roma’da az da olsa biliniyordu. Araplarla İspanya ve Sicilya’ya taşındı. 15. yüzyılda Kuzey Avrupa’ya kadar yayıldı.
Mısır
Mısır tarımının ilk kez günümüzden yaklaşık 9 bin 500 yıl önce Meksika'da yapıldığı tahmin ediliyor.
Buğday
Günümüzden yaklaşık 10 bin yıl önce Bereketli Hilâl denen bölgede ilk kez yetiştirildi.
Pirinç
İlk kez, günümüzden yaklaşık 8 bin yıl önce Asya'nın güneydoğusunda yetiştirildi.
Elma
Günümüzden yaklaşık 8 bin yıl önce Anadolu'nun doğusuyla Kafkasya arasında ilk kez yetiştirildi.
Zeytin
Günümüzden yaklaşık 5 bin yıl önce Doğu Akdeniz kıyılarında yetiştirildi.
