Senfoni Orkestrasını Tanıyalım

Siz hiç senfoni orkestrası konserine gittiniz mi? Gittiyseniz ne kadar çok sanatçı ve enstrümanın sahneye çıktığını görüp şaşırmış olmalısınız. Peki, hiç merak ettiniz mi? Senfoni orkestralarında hangi enstrümanlardan kaç tane ve neden bu kadar var? Neden belli bir düzene göre sıralanırlar? Peki, bu kadar çok sayıda enstrüman ve müzisyen nasıl uyum içinde aynı müziği çalabiliyor? İşte yanıtları…

Geçmişten günümüze orkestra

Her enstrümandan birden çok sayıda bulunan üflemeli, telli, yaylı ve vurmalı enstrüman gruplarından oluşan büyük orkestralara, senfoni orkestrası denir. Bunlar uzun ve çeşitli bölümleri olan klasik müzik parçalarını çalmak için düzenlenir. Günümüzde senfoni orkestrası denince; bir şefin yönettiği, yüze yakın enstrümanın ve sanatçının yer aldığı bir müzik topluluğu akla gelir. Ama orkestraların içerdiği enstrüman tipleri ve sayıları tarih boyunca değişmiştir. Örneğin, barok dönemde (yaklaşık 1600-1750) orkestralar daha küçüktü. Sonradan yeni enstrümanlar eklenerek büyüdü.

Sayılarla senfoni orkestrası

Genel olarak baktığımızda bir orkestra dört ana enstrüman grubu ile arp ve piyanodan oluşur: Tahta üflemeli çalgılar, bakır üflemeli çalgılar, vurmalılar ve yaylılar. Orkestradaki enstrümanların ne zaman, hangi sesi çalacağını gösteren notaların yazıldığı “partisyon”larda da sıralama bu şekildedir. Orkestrayı oluşturan bu enstrümanların sesleri, farklı aralıkları doldurur.

Aşağıdaki görselde bunu, piyano tuşlarının soldan sağa doğru incelen sesine hangi enstrümanın sesinin denk geldiğini kolayca görebilirsiniz.

Hangi enstrümandan kaç tane var? Neden bu kadar var?

Baştan şunu söyleyelim: Buradaki enstrümanların sayıları orkestranın tipine ve büyüklüğüne göre değişebilir. Ama en yaygın karşımıza çıkan sayılar bunlardır.

Yaylı Enstrümanlar

Tahta üflemeli enstrümanlar

Tahta üflemeli enstrümanlar genelde ikişer tane olur. Ama üçlü orkestra denen orkestralarda pikolo, korangle, basklarnet ve kontrfagot da onlara eklenir. Bunlar sırasıyla flüt, obua, klarnet ve fagotun benzeri, onlara göre daha ince ya da kalın sesli enstrümanlardır.

Arp

Arp, orkestranın solo enstrümanlarındandır ve onun tınısı hemen fark edilir. Tellerinden çıkan ses bizi farklı duygulara ve düşüncelere yöneltir.

Bakır üflemeli enstrümanlar

Bakır üflemeli enstrümanların senfoni orkestrasındaki sayısı çok değişkendir. Bazen iki korno ve iki trombon olabilir; bazen de dört trompet az bile kalabilir.

Vurmalılar

Vurmalılar söz konusu olunca net bir sayı vermek zordur. Her senfoni orkestrasında bu enstrümanlar olmayabilir ya da olanlara farklı enstrümanlar eklenebilir.

Nasıl sıralanırlar?

Önce şunu söyleyelim: Bir senfoni orkestrasındaki enstrümanların yerleşim düzeni hep aynı değildir! Döneme ve besteciye göre değişir. Aslında yüzyıllar içinde epey değişmiştir. Hatta kimi orkestra şefleri onları farklı yerlere koyarak birtakım “deneyler” bile yapmıştır. Yine de günümüzde değişik ülkelerde ve farklı büyüklükte orkestralarda bile az çok yerleşmiş bir oturma düzeni vardır.

Orkestra şefinin solunda birinci ve ikinci kemanlar, sağında da viyolalar, viyolonseller ve kontrbaslar yer alır. Yaylı enstrümanların hemen arkasında ve ortada soldan sağa pikolo, flüt, obua olur. Onların arkasında klarnet ve fagot gibi tiz (ince) sesli tahta üflemeli enstrümanlar vardır. Onların gerisinde, sağ ve sol arka sıralarda da trompet, trombon, korno ve tuba gibi pes (kalın) sesli bakır üflemeli enstrümanlar yer alır. Ritmi belirleyen vurmalı enstrümanlarsa orkestranın en arkasında sıralanır. Ortada timpani, sağ ve solda öteki vurmalılar olur. Arp genelde kemanların arkasında, vurmalı enstrümanların yakınında yer alır.

Bu kadar kalabalık müzisyen topluluğunun uyum içinde çalabilmesi için müzisyenlerin tam karşısında yer alan bir orkestra şefi olur. Orkestra şefi elinde baget denen minik bir sopayla onlar için zamanın nabzını tutar ve bazı müzikal ifadeleri işaret eder.

Neden böyle bir oturma düzeni?

Yaylılar homojen bir tınıları olması ve birbirleriyle kaynaşıp tek bir enstrüman gibi tınlamaları için yan yana ve önde olurlar. Üflemeli enstrümanlar daha parlak ve zaman zaman solist sesleri olduğu için arkada ama daha yüksekte olurlar. Orkestranın en çok ses çıkaran enstrümanları olan vurmalılar arkada ve daha yüksektedir. Timpani genellikle orkestra şefi gibi en temel ritimleri verdiği için arkada, şefin tam karşısında, sanki ikinci şefmiş gibi ortada ya da sağda durur.

Bu kadar çok enstrüman ve müzisyen, nasıl uyum içinde çalar?

Müzisyenler önlerinde duran nota sehpalarındaki partisyonlarda kendileri için yazılan partileri çaldıklarında, her biri başka bir ses çalsa da farklı melodilerin bileşiminden harika bir müzik tınlar. Bu müziği de besteci önce aklında hayal eder, sonra aklındaki melodileri müzisyenlerin çalabilmesi için kâğıda notaları aktarır. Aynı roman, şiir yazan yazar ve ozanlar gibi… Eğer harfler olmasaydı yazarın aklında yarattığı öyküleri, olayları okuyamazdık. Notalar olmasaydı, bestecinin aklındaki müziği çalamazdık ve dinleyemezdik.

Bu yazı hazırlanırken önemli katkılar sunan arp sanatçısı ve Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi İstanbul Devlet Konservatuarı öğretim görevlisi İpek Mine Sonakın’a çok teşekkür ederiz.

Muzaffer Özgüleş