Ses Nasıl Yankılanır?
Büyük ve boş bir odada, belki boş bir basketbol salonunda ya da büyük bir mağarada veya bir vadide bağırdığınızda kısa süre sonra kendi sesinizi duyarsınız. İnsanın kendi sesini duyması şaşırtıcı ve eğlenceli ya da ürpertici olabilir. Bu, aslında sesimizin boşlukta bir süre gittikten sonra katı bir nesneye çarpıp sekmesinden yani geri yansımasından başka bir şey değildir. Sesin yansımasına yankı denir. Bu basit ve eğlenceli fizik olayının hem doğada hem de teknolojide çeşitli kullanımları vardır. Eğer merak ettiyseniz, yankıya şöyle kısaca bir göz atmaya ne dersiniz?
Ses Dalgalar Halinde İlerler
Tıpkı suyun içindeki dalgaların ilerleyişi gibi ses de havanın içinde (ama küresel olarak) dalgalar halinde ilerler. Tabii ki biz bunları göremeyiz. Ama kulaklarımızla algılarız; yani duyarız.
Sesin Yansıması: Yankı
Ses dalgaları yumuşak nesnelere çarptığında büyük oranda emilir; az bir bölümü geri yansır. Sert nesnelerse, kendilerine çarpan ses dalgalarının büyük bölümünü yansıtır. Günlük yaşamımızda çevremizdeki sert nesneler her zaman bize çok yakın olduğundan ses dalgalarının yansımasını yani yankılarını fark edemeyiz -çok kısa sürede kulağımıza gelirler. Ama büyük bir vadide ya da mağarada yankıyı kolayca hissederiz.
Doğada Yankı
Sesimizin yankısını duymak bizim için yalnızca eğlenceli bir durumdur. Ancak doğada bazı hayvanlar için yankılar çok önemlidir. Çünkü çevrelerindeki nesnelerin konumlarını seslerinin yankısıyla algılarlar. Örneğin, birçok yarasa türü çıkardıkları yüksek frekanslı (bizim kulağımızın duyamayacağı) seslerin yankılarıyla hem yönlerini bulur hem de havada uçuşan böceklerin yerini saptar; sanki onları bir anlamda ses dalgalarıyla görür. Buna ekolokasyon (yankıyla konum saptama) denir.
Benzer şekilde yunuslar da suyun altında yön bulmak ve avlayacakları balıkların yerini saptamak için ekolokasyonu kullanır. Değişik frekanslarda (aralıklarla) arka arkaya “klik” sesi çıkarırlar. Bilim insanları buna “klik treni” der. Yunuslar, 200 bin Hertz frekanslı sesleri duyabilir. Biz insanlar ise sadece 20 bin Hertz’e kadar duyabiliriz.
Denizaltılar ve Balıkçı Tekneleri
Denizaltıların penceresi olmaz. Olsa bile denizde görüş mesafesi çok kısadır. Yani hızla giderken önlerini göremezler. Bu nedenle denizaltılarda da tıpkı yunuslarda olduğu gibi ekolokasyondan yararlanılır. Bunun için kullanılan aygıta sonar denir.
Sonarlar, yunusların ve yarasaların doğal olarak yaptığını yapay olarak gerçekleştirir. Ses dalgaları gönderir ve onların geri dönen yansımalarından çevrelerini görürler. Sonarı balıkçılar da balık sürülerinin yerini saptamada kullanır.
Okyanus tabanlarının haritalarını çıkarırken de sonardan yararlanılır.
Yankı Aygıtları Her Yerde
Hastanelerde kullanılan ultrason aygıtları da gerçekte birer sonardır; yani yankıyla çalışır. Anne adaylarının karnına gönderilen ses dalgalarının yankılarıyla bebeklerin sağlık durumları izlenir.
